چند نمونه از احادیث امام جواد (علیه السلام)

• «الْمُؤمِنُ يَحْتاجُ إلى ثَلاثِ خِصالٍ: تَوْفيقٍ مِنَ اللّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، وَ واعِظٍ مِنْ نَفْسِهِ، وَقَبُولٍ مِمَّنْ يَنْصَحُه»^[۳۳]؛ مؤ من در هر حال نيازمند به سه خصلت است: توفيق از طرف خداوند متعال، واعظى از درون خود و قبول و پذيرش نصيحت كسى كه او را نصيحت نمايد.

• «إ يّاكَ وَ مُص احَبَةُالشَّريرِ، فَإ نَّهُ كَالسَّيْفِ الْمَسْلُولِ، يَحْسُنُ مَنْظَرُهُ وَ يَقْبَحُ اثَرُهُ»؛ مواظب باش از مصاحبت و دوستى با افراد شرور، چون كه او همانند شمشيرى زهرآلود، برّاق است كه ظاهرش زيبا و اثراتش زشت و خطرناك خواهد بود.^[۳۴]

• «عِزُّالْمُؤْمِنِ غِناه عَنِ النّاسِ»؛ عزّت و شخصيّت مؤ من در بى نيازى و طمع نداشتن به مال و زندگى ديگران است.^[۳۵]

• «موت الاْ نْسانِ بِالذُّنُوبِ اءكْثَرُ مِنْ مَوْتِهِ بِالاْ جَلِ وَ حَياتُهُ بِالْبِرِّ اءكْثَرُ مِنْ حَياتِهِ بِالْعُمْرِ»؛ فرارسيدن مرگ انسان ها، به جهت معصيت و گناه، بيشتر است تا مرگ طبيعى و عادى، همچنين حيات و زندگى لذّت بخش به وسيله نيكى و احسان به ديگران بيشتر و بهتر است از عمر بى نتيجه.^[۳۶]

• «خَفْضُ الْجَناحِ زينَةُالْعِلْمِ، وَ حُسْنُ الاْ دَبِ زينَةُالْعَقْلِ، وَبَسْطُ الْوَجْهِ زينَةُالْحِلْمِ»؛ تواضع و فروتنى زينت بخش علم و دانش است، اءدب داشتن و اخلاق نيك زينت بخش عقل مى باشد، خوش روئى با افراد زينت بخش حلم و بردبارى است.^[۳۷]

• «مَنْ لَمْ يَعْرِفِ الْمَوارِدَ اءعْيَتْهُ الْمَصادِرُ»؛ هر كس موقعيّت شناس نباشد جريانات، او را مى ربايد و هلاك خواهد شد.^[۳۸]

پانویس

2. بحارالا نوار، ج 72، ص 65، ح 3.
3. اعلام الدّين، ص 309.
4. بحارالانوار، ج 72، ص 109، ح 12.
5. كشف الغمّه، ج 2، ص 350.
6. همان، ج 2، ص 347.
7. علام الدّين، ص 309.

اخلاق وفضایل امام جواد علیه‌السلام‌

نهمين پيشواى ما را به خاطر دست بخشنده و گستردگی جود و كرم، «جواد» مى‏خوانند. امام جواد علیه‌السلام‌ وقتی خبر بیماری کسی را می شنید، به عیادتش می شتافت و از او دلجویی می کرد. غذای امام جواد علیه السلام همانند جد بزرگوارش امیرمؤمنان علیه السلام خیلی ساده و به دور از تشریفات بود. ایشان همانند فقیران جامعه غذا می خورد و با دیگران هم غذا می شد. در بسيارى از احاديث آمده است كه آن‏حضرت از آنچه دردرون ضماير مردم مى‏گذشته و يا رويدادهايى كه در آينده براى آنها پيش‏ مى‏آمده، مطّلع بوده و از آنها خبر مى‏داده است.

اين احاديث رساننده اين‏ مفهوم است كه‏ اين امامان بزرگوار از راه الهام يا به وسيله پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به خداى سبحان مرتبط بوده‏اند و از اين طريق، به گونه مستقيم، از منبع علم و معرفت سيراب‏ مى‏شدند؛ در حالى كه ساير مردم مثلاً از راه حواس و تجارب به علم ‏و دانش نايل مى‏آيند.

در اینجا مواردی از جود و احسان حضرتش را به نظاره می‌ نشینیم:

• علی بن مهزیار می‌گوید که دیدم حضرت امام جواد علیه‌السلام نماز واجب و غیر واجب خود را در یک قبای خز طارونی به جای آورد و به من هم قبای خز دیگری بخشید و فرمود: «این لباس را هنگام نماز پوشیده‌ام» سپس به من فرمود: «ای علی! این لباسِ اهدایی را هنگام نماز خواندن بپوش.»^[۳۰]

• «محمد بن سهل بن الیسع قمی» از افرادی است که به افتخار دریافت لباس متبرک از امام نهم علیه‌السلام نائل آمده است. او در این باره می‌گوید که من در شهر مکه، مجاور بودم. از آنجا به مدینه آمدم و به حضور حضرت جواد علیه‌السلام رسیدم. در نظر داشتم که از آن امام عالیقدر درخواست کنم که به من لباسی به عنوان تبرک عنایت کند؛ اما فرصت نشد و از محضرش خداحافظی کردم ... و از شهر مدینه منوره بیرون آمدم.

در همین موقع که به راه افتاده بودم، پیکی از راه رسید. او لباسی را به همراه داشت که در بقچه‌ای پیچیده بود و از اهل کاروان درباره «محمد بن سهل قمی» می‌پرسید تا این که به من رسید و من را شناخت. به من گفت: «مولای تو (امام جواد علیه‌السلام) این لباس را برایت هدیه فرستاده است. لباس‌های اعطایی امام علیه‌السلام دو لباس نرم و نازک بود. احمد بن محمد گفته است: «محمد بن سهل قمی» از دنیا رفت. من او را غسل دادم و در آن دو لباس اهدایی امام علیه‌السلام او را کفن کردم.^[۳۱]

امام جواد عليه السلام و شبکه ارتباطی وکالت

شبکه ارتباطی وکالت

امام جواد - عليه السلام - با تمام محدوديتهاى موجود، از طريق نصب وكلا و نمايندگان، ارتباط خود را با شيعيان حفظ مى‏كرد. در سراسر قلمرو حكومت خليفه عباسى، امام، كارگزارانى (وكلايى) را اعزام مى‏كرد و با فعاليت گسترده آنان از تجزيه نيروهاى شيعه جلوگيرى مى ‏شد. كارگزاران امام در بسيارى از استانها مانند: اهواز، همدان، سيستان، بُست (66)، رى، بصره، واسط، بغداد و مراكز سنتى شيعه يعنى كوفه و قم پخش شده بودند.

امام به هواداران خود اجازه مى‏داد كه به دورن دستگاه حكومت نفوذ كرده مناصب حساس را در دست بگيرند، از اين رو محمد بن اسماعيل بن بزيع و احمد بن حمزه قمى مقامات والايى در دستگاه حكومت داشتند. نوح بن درّاج نيز چندى قاضى بغداد، و پس از آن قاضى كوفه بود.

خيران الخادم يكى از وكلاى امام جواد عليه السّلام بود كه كشى از او ياد كرده است. ^[۲۶] ابراهيم بن محمد همدانى يكى دیگر از وكلاى آن حضرت بوده و رواياتى از وى نقل شده است.^[۲۷]

مرحوم «كلينى» نقل مى‏كند كه حضرت جواد، بنا به درخواست يكى از شيعيان بُست و سيستان، طى نامه‏اى به والى اين منطقه سفارش كرد كه در اخذ ماليات، بر او سخت نگيرد. والى كه از پيروان امام بود، نه تنها بدهى او بابت خراج را نگرفت، بلكه اعلام كرد تا آن زمان كه بر سركار است او را از پرداخت خراج معاف خواهد كرد. علاوه بر اين دستور داد براى او مستمرّى نيز تعيين كردند!^[۲۸]

اصحاب امام جواد(علیه السلام)

بسيارى از اصحاب امام جواد عليه السّلام از اصحاب پدر بزرگوار و فرزندان آن حضرت بودند كه عده‌اى از آنها سالها عمر كرده و حتى تأليفات گرانبهايى مشتمل بر احاديث امامان عليهم السّلام از خود به يادگار گذاشته‌اند.

برخی از اصحاب امام جواد (علیه السلام):

• حضرت عبدالعظیم حسنی : اين بزرگمرد علوى حسنى، در رى سكنا گزيد و به ترويج و اشاعه احاديث اهل بيت عليهم السّلام همت گماشت. در اثر فعاليتهاى او بود كه شيعيان رى رو به افزايش گذاشتند و تشيّع در اين ديار رو به گسترش نهاد.
• ابوهاشم جعفری( داود بن قاسم):يكى ديگر از اصحاب امام جواد عليه السّلام است. او احاديث زيادى از امام جواد عليه السّلام نقل كرده و يكى از برجسته‌ترين ياران آن حضرت مى‌باشد. ابو هاشم از خاندان جعفر بن ابى طالب بود و در كتب رجال از وى به نيكى ياد شده است.
• علی بن مهزیار :او از امام رضا و امام جواد عليهما السّلام هر دو روايت نقل كرده و از نزديكان امام جواد عليه السّلام بوده و آن حضرت در بزرگداشت وى عنايت ويژه‌اى داشته‌اند. ^[۲۲]روايات او از امام جواد عليه السّلام نسبتا زياد است.^[۲۳]
• احمد بن محمد بن ابى نصر بزنطى : وى از خواص شيعيان امام رضا و امام جواد عليهما السّلام بود كه همه علماى رجال از او ستايش كرده‌اند. او در سال ٢٢١ بدرود حيات گفت. ابن نديم از وى و كتابش كه مشتمل بر روايات او از امام رضا عليه السّلام مى‌باشد ياد كرده و دو كتاب «الجامع» و «المسائل» را از آثار وى دانسته است. ^[۲۴]
• زکریا بن آدم:هل قم و از ياران بسيار نزديك حضرت امام رضا و امام جواد عليهماالسلام بود.در آخر عمر امام جواد عليه السلام به خدمت آن حضرت رسيدم از ايشان شنيدم كه مى فرمود: خداوند به صفوان بن يحيى و محمد بن سنان و زكريا بن آدم از طرف من جزاى خير عنايت فرمايد آنان ياران با وفاى من هستند.^[۲۵]
• فضل بن شاذان :آنجناب اهل نيشابور از فقهاء و متكلمين نامدار شيعه ، شخصيتى مورد اعتماد و برخوردار از جلالت قدر و داراى تاءليفات عديده كه بعضى آثار وى راتعداد 180 جلد كتاب نوشته اند وى مفتخر به درك محضر چهار امام (حضرات معصومين امام رضا و جواد و على نقى و حسن العسكرى عليهم السلام ) بوده است.

برخورد امام با فرقه های منحرف

امام جواد عليه السّلام در برابر فرقه‌هايى كه در دوران آن حضرت وجود داشتند، شيعيان خود را از اين نظر كه اين فرقه‌ها چه مواضعى در مقابل آنان به خود گرفته‌اند راهنمايى مى‌فرمود.

اهل حدیث

اهل حديث كه مجسّمى مذهب بوده و خدا را جسم مى‌پنداشتند. امام دربارۀ آنان به شيعيان مى‌فرمود كه اجازه ندارند پشت هر كسى كه خدا را جسم مى‌داند نماز گزارده و به او زكات بپردازند.^[۱۶]

واقفیه

اقفه، يكى ديگر از فرقه‌هاى موجود انشعابى از شيعه در زمان امام جواد عليه السّلام بود كه به صورت مشكلى در مقابل شيعيان مطرح شده بود. آنان كسانى بودند كه پس از شهادت امام كاظم عليه السّلام بر آن حضرت توقّف كرده و امامت فرزندش على بن موسى الرضا عليه السّلام را نپذيرفتند. وقتى از امام دربارۀ خواندن نماز پشت سر واقفى مذهبان سؤال شد، آن حضرت در جواب، شيعيان خود را از اين كار نهى كردند. ^[۱۷]

زیدیه

دشمنى زيديه با اماميه و طعن آنها بر امامان عليهم السّلام سبب موضع‌گيرى تند ائمه در برابر آنها شد؛ چنانكه در روايتى از امام جواد عليه السّلام واقفيه و زيديه مصداق آيۀ: وجوه يومئذ خاشعة عاملة ناصبة؛ ^[۱۸] خوانده شده و در رديف ناصبى‌ها قرار گرفتند.^[۱۹]

غلات

غلات نيز به سبب آن كه در بدنام كردن شيعه سهم بسزايى داشتند، مورد تنفر امامان بودند. خطر اينها براى شيعيان بسيار جدّى بود؛ زيرا آنها به نام امامان عليهم السّلام رواياتى را جعل كرده و بدين وسيله شيعيان را كه پيرو ائمه عليهم السّلام بودند به انحراف مى‌كشاندند. امام جواد عليه السّلام دربارۀ ابو الخطاب كه از سران غلات بود، فرمودند: لعنت خدا بر ابو الخطاب و اصحاب او و كسانى كه دربارۀ لعن بر او توقف كرده و يا ترديد كنند. ^[۲۰] آنگاه امام به ابو الغمر، جعفر بن واقد و هاشم بن ابى هاشم اشاره كرد و پس از تذكر در بارۀ بهره‌گيرى آنها از ائمه عليهم السّلام به منظور بهره‌كشى از مردم، آنان را در رديف ابو الخطاب دانستند؛ حتى در روايتى به اسحاق انبارى فرمودند: دو تن از غلات به نامهاى ابو المهرى و ابن ابى الزرقاء-كه خود را سخنگويان امامان عليهم السّلام قلمداد مى‌كردند-به هر طريقى هست بايد كشته شوند. اسحاق در صدد اجراى دستور امام بود، ولى آن دو از دستور امام مطلع شده و خود را از ديد اسحاق مخفى كردند. دليل اين تصميم امام، نقش بسيار حساس آنان در منحرف ساختن شيعيان ذكر شده است.^[۲۱]

اثبات امامت امام جواد علیه‌السلام‌

در سال 203 كه امام رضا عليه السّلام به شهادت رسيد، شيعيان آن حضرت به علت اين كه تنها فرزند وى (امام جواد عليه السّلام) بيش از هشت سال نداشت، در نگرانى و اضطراب عميقى فرو رفتند. به نوشته برخى از مورّخان: در اين جريان، شيعيان به حيرت افتاده و ميان آنان اختلاف پديد آمد؛ چنانكه شيعيان ديگر شهرها نيز متحيّر شدند. ^[۱۰]اين مشكل براى شيعيان، كه مهمترين ركن ايمان را اطاعت از امام معصوم دانسته و در مسائل و مشكلات فقهى و دينى خود به وى رجوع مى ‏كردند، از اهمّيت بسيار برخوردار بود و نمى‏ توانست همچنان لا ينحل بماند. البته براى شيعيان مسلّم بود كه امام رضا عليه السّلام فرزند خود امام جواد عليه السّلام را به جانشينى برگزيد، ولى مشكل ناشى از خردسالى آن حضرت، آنان را بر آن مى ‏داشت تا براى اطمينان خاطر، به كاوش و جستجوى بيشترى در اين باره بپردازند.علّت پيدايش اين اختلاف، به نظر نوبختى، همين بود كه آنها بلوغ را يكى از شرايط امامت مى‏ دانستند. ^[۱۱] به همین منظور امام با آوردن دلایلی ، شرط بلوغ برای امامت را رد کردند. برخی از این دلایل:

• نبوّت حضرت عيسى عليه السّلام در دوران شيرخوارگى^[۱۲]
• اشاره به جانشينى سليمان از داود عليه السّلام ،هنگامى كه هنوز كودكى بيش نبود و گوسفندان را به چرا مى ‏برد، حضرت داود او را جانشين خود كرد، در حالى كه عبّاد و علماى بنى اسرائيل، اين عمل او را انكار مى‏كردند. ^[۱۳]
• نبوت يحيى بن زكريّا عليه السّلام‏ در کودکی^[۱۴]

شيعيان امامى از يك سو امامت را از جنبه الهى آن مى‏نگريستند و به همين دليل كمى سنّ امام هرگز نمى ‏توانست در عقيده آنها خللى وارد آورد، اما از سوى ديگر آنچه اهميت داشت بروز اين وجهه الهى بود كه مى‏ بايست در علم و دانش امامان عليهم السّلام باشد. در واقع امامان، پاسخگوى كليّه سؤالات شيعيان بودند. از اين رو آنان درباره تمامى امامان اين اصل را رعايت كرده و آنان را در مقابل انواع پرسشها قرار مى‏ دادند و تنها موقعى كه احساس مى‏ كردند آنان به خوبى از عهده پاسخ گويى به اين سؤالات بر مى‏ آيند (با وجود نص به امامتشان) از طرف شيعيان به عنوان امام معصوم شناخته مى ‏شدند. با توجه به سنّ كم امام جواد عليه السّلام اين آزمايش از طرف شيعيان درباره آن حضرت ضرورت بيشترى پيدا مى‏كرد. بر اين اساس، در مواقع و فرصتهاى مختلف، آزمایشاتی را درباره آن حضرت به عمل آورده و پس از آن، اكثريت قريب به اتفاق آنان- جز اندكى- با اطمينان خاطر، امامت او را پذيرفتند.^[۱۵]

حكیمه خاتون دختر امام كاظم علیه السلام می‌فرمود: «روزی برادرم امام رضا علیه السلام مرا خواست و فرمود:‌ای حكیمه! امشب، فرزند مبارك خیزران، متولد می‌شود. حتما در وقت تولد او حاضر باش.

من خدمت امام ماندم. شب هنگام آن حضرت، من و بانوان مسؤول وضع حمل را به اتاقی آورد و خود بعد از آن كه چراغی برایمان روشن كرد، بیرون رفت و در را هم بست تا حضرت خیزران درد زایمان گرفت. ما خواستیم كاری بكنیم چراغ خاموش شد. ما به یك باره در اندوه و ترس فرو رفتیم. در همان لحظات وحشت و دلهره بود كه خورشید امامت طلوع كرد. پرده‌ای نازك مانند لباس بر تن داشت كه نوری از آن بر می‌خواست و تمام اتاق را روشن می‌كرد. من كودك را برداشتم و در دامن خود گذاشتم و آن پرده را از صورتش دور كردم. در این لحظه، امام رضا علیه السلام نیز وارد شد. بعد از آن كه به او لباس پوشاندیم، او را از ما گرفت؛ در گهواره قرار داد و به من سپرد و فرمود: از این گهواره جدا مشو.

وقتی روز سوم شد، كودك چشمان خود را به سوی آسمان گشود؛ به طرف راست و چپ نگاه كرد و با زبان فصیح فرمود: «اشهد ان لا اله الا الله و اشهد ان محمدا رسول الله.» من با دیدن چنین حالتی، زود خدمت امام رضا علیه السلام رفتم و آنچه را دیده بودم، بازگو كردم. فرمود: آنچه بعد از این از عجایب احوال او خواهی دید، زیادتر از چیزهایی است كه تا حال دیده ای.» (1)

و به این ترتیب امام محمدتقی، جوادالائمه، در روز دهم ماه رجب سال 195 ه. ق. و یا به قول برخی روز جمعه پانزدهم یا نوزدهم ماه مبارك رمضان (2) از بانویی گرانقدر به نام سبیكه - كه بعضی به او خیزران، ریحانه و سكینه (3) نیز گفته اند - در مدینه طیبه (4) به دنیا آمد. او صورتی گندمگون داشت و كنیه‌اش ابوجعفر و ابوعلی و القابش نیز تقی، جواد، مختار، منتجب، مرتضی، قانع، عالم و... بود. (5)

هرچند میلاد این نور پاك، مایه شادمانی برای اهل بیت علیه السلام بود، اما حضرت رضا علیه السلام از همان روزهای نخست با ذكر مصیبت‌های فرزندش، جواد الائمه، همگان را از شهادت جانگدازش آگاه می‌نمود. از جمله می‌توان خبر كلثم بن عمران را نقل كرد كه می‌گفت: «وقتی امام محمدتقی به دنیا آمد، امام رضا علیه السلام فرمود: حق تعالی فرزندی به من بخشیده كه شبیه موسی بن عمران است كه دریاها را می‌شكافت و مانند عیسی بن مریم است كه خداوند مادر او را مقدس گردانید و طاهر و مطهر آفریده شد. این فرزند من به جور و ستم كشته خواهد شد و اهل آسمان‌ها بر او خواهند گریست و خداوند بر دشمن او و كشنده او و ستم كننده به او غضب خواهد كرد و بعد از قتل او از زندگانی بهره‌ای نخواهد دید. و به زودی به عذاب الهی خواهد رسید.» (6)

در سایه پدر

مناظرات و احتجاجات امام جواد عليه السلام

1-مناظرات
با توجه به بحران هایی که برای حقانیت ائمه خصوصا بحرانی که برای امامت امام جواد علیه‌السلام به وجود آمد یکی از راه هایی که امام می‌توانست با بهترین روش حقیقت امامت خود را به منکرین نشان بدهد مناظرات علمیی بود که ایشان انجام می داد. هر چند با توجه به آنچه که در تاریخ آمده به نظر می رسد که این مناظرات هرگز از سوی امام علیه‌السلام صورت نمی گرفته است اما به هر حال این روش خصوصا با توجه به جوی که مامون همانند پدرش هارون در مورد مناظرات علمی ایجاد کرده بود بررسی این مناظرات می‌تواند قابل توجه باشد.

مناظره ای در مجلس مامون و با حضور عباسیان ریان بن شبیب می‌گوید: وقتى مأمون تصميم گرفت دختر خود ام الفضل را به ازدواج حضرت جواد درآورد خويشاوندان نزديك او پيش مأمون آمدند و اظهار داشتند تو را به خدا سوگند مى‏دهيم كه اين خلافت را كه خداوند به ما داده از خاندان ما خارج نكنى و عزت خدادادى را از ما نگيرى. تو خود اختلاف بين ما و اولاد على بن ابى طالب را بهتر مى‏دانى.

مأمون به آنها گفت ساكت باشيد، حرف هيچ كدام از شما را در باره او نمى‏پذيرم. آنان گفتند مى‏خواهى دختر خود را به پسر بچه‏اى بدهى كه هنوز معلومات دينى ندارد و بين واجب و مستحب فرق نمى‏گذارد و خوب و بد را تميز نمى‏دهد (در آن موقع امام جواد عليه السلام ده سال يا يازده سال داشت). اگر صبر كنى اقلا ادب بياموزد و قرآن فراگيرد و فرق بين واجب و مستحب بگذارد بهتر است. مأمون به آنها گفت به خدا قسم او از شما فقيه‏تر است و بهتر از شما خدا و پيامبر را مى‏شناسد و فرق بين واجب و مستحب مى‏گذارد و كتاب خدا را از شما بهتر مى‏خواند و داناتر به محكم و متشابه و خاص و عام و ناسخ و منسوخ و تنزيل و تأويل آن است، او را آزمايش كنيد اگر حرف شما صحيح بود نظرتان را مى‏پذيرم، اگر حرف من درست بود خواهيد فهميد كه او از شما بهتر است.

از پيش مأمون خارج شدند و از پى يحيى بن اكثم فرستاده او را به طمع انداختند و وعده‏هائى به او دادند تا سؤالى براى حضرت جواد ترتيب دهد كه نتواند پاسخ آن را در حضور مأمون در مجلس ازدواج بدهد. مجلس آماده شد. همه حضور يافتند. امام جواد عليه السلام نيز حضور داشت. عباسيان رو به مأمون نموده گفتند اينك يحيى بن اكثم حاضر است اگر اجازه مى‏فرمائيد از ابا جعفر عليه السلام مسأله‏اى را سؤال كند. مأمون گفت يحيى از ابا جعفر مسأله‏اى فقهى بپرس تا بفهميم اطلاعات فقهى او چگونه است.

- يحيى گفت حكم شخص محرمى كه صيد و شكارى را كشته باشد چيست؟

توسل به امام جواد (ع)

برخی از شیعیان با توجه به توصیه‌هایی که برخی از عالمان شیعی داشته‌اند، برای گسترش رزق و گشایش در امور مادی به امام جواد(ع) توسل می‌جویند و او را باب الحوائج در این زمینه می‌خوانند. نمونه‌ای از این توصیه نقل مجلسی دوم از ابوالوفاء شیرازى است که مدعی شده پیامبر (ص) در خواب او را به توسل به امام جواد (ع) در امور مادی توصیه کرده است.

سخن ابولوفا به نقل علامه مجلسی چنین است:

«زمانی به دست (فرزند الیاس ) حاکم منطقۀ کرمان دستگیر شد و مدتّى نه چندان طولانى ، با غل و زنجیر در زندان به سر مى‌برد. با گذشت زمان متوجه شدم ،توطئه‌ى کشتن مرا طرح‌ریزى مى‌کنند، نگران شدم که براى نجات و رهایى از این توطئه چه کنم ؟ یکى از شب‌ها با حال تضرع و ناله در درگاه خداوند، به امام زین العابدین (ع) متوسل شده و رهایى خویش را طلب نمودم. در همان حال ، خواب چشمانم را ربود و در عالم خواب پیامبر اسلام (ص) را دیدم ، که فرمود: به من و دخترم فاطمه ، و حسن و حسین و... متوسل مشو، بلکه براى طلب رزق و روزى و رفع مشکلات خود به فرزندم جواد (ع) متوسل شو، که خداوند به سبب او حاجتت را بر مى‌آورد.»^[۵۵]

اصحاب ویاران امام جواد علیه السلام

بسیاری از یاران وی که از یاران پدر و فرزندش (امام هادی) نیز بودند دارای تالیفات در زمینه‌های فقهی و اعتقادی بودند و در جامعه خود از افراد تاثیرگذار محسوب می‌شدند. یاران و راویان امام جواد حدود ۱۲۰ تن هستند که تقریباً ۲۵۰ روایت را از او نقل کرده‌اند. این روایات در موضوعات مختلف فقهی، تفسیری و عقیدتی است. کمی روایات منقول از امام به جهت تحت کنترل بودن وی و سن کم وی در زمان شهادت است. از راویان و اصحاب معروف وی می‌توان از علی بن مهزیار، احمد بن ابی نصر بزنطی، زکریا بن آدم، محمد ین اسماعیل بن بزیع، حسن بن سعید اهوازی و احمد بن محمد برقی نام برد.

راویان و اصحاب امام جواد اختصاص به شیعه نداشت بلکه از فرقه‌های دیگر از جمله اهل سنت نیز در بین آنها وجود داشت.^[۴۸]

معرفی برخی از اصحاب

عبدالعظیم حسنی

عبدالعظیم حسنی یکی از یاران امام جواد(ع) است که چند روایت از وی نقل کرده است. عبدالعظیم در ری ساکن شد و به ترویج احادیث اهل بیت همت گماشت، در اثر تلاشهای او شیعیان در این منطقه زیاد شدند.

گفته‌اند علت مهاجرت وی از مدینه به ری، فشار و اختناق بسیار زیاد از سوی خلفای عباسی بود که بسیاری از علویان مجبور به ترک خانه و کاشانه خود شدند و هر کدام به شهری و دیاری رفتند. عبدالعظیم حسنی به ری آمد و در همان شهر درگذشت و مزارش هم اینک معروف و مشهور است و بسیاری از مردم، حتی از اهل سنت نیز به زیارت ایشان می‌روند.^[۴۹]

ابراهیم بن هاشم قمی

ابراهیم بن هاشم یکی از اصحاب امام جواد(ع) بوده است که علمای رجال از وی با عنوان جلیل القدر، ثقه و از بزرگان اهل حدیث یاد کرده‌اند. ابراهیم از اهالی کوفه بود که به قم مهاجرت کرد و در این شهر به ترویج احادیث و اخبار پرداخت. کتاب نوادر و کتاب قضاوتهای امام علی(ع) از آثار اوست. وی از شاگردان یونس بن عبدالرحمان (صحابی امام رضا) بوده است. وی در ابواب مختلفی مانند باب مناقب، دلالات، اصحاب و زکات از امام جواد(ع) روایت نقل کرده است.^[۵۰]

شهادت امام جواد علیه السلام

معتصم، خلیفه عباسی، امام جواد(ع) را از مدینه به بغداد فراخواند. امام در روز ۲۸ محرم ۲۲۰ق. وارد بغداد شد و در ماه ذی قعده همین سال در بغداد درگذشت.^[۴۲]

روز و ماه وفات وی، در برخی منابع، پنجم یا ششم ذیحجه^[۴۳] و در برخی دیگر آخر ذیقعده^[۴۴] آمده است.

درباره علت شهادت گفته شده قاضی بغداد ابن ابی دُواد در نزد معتصم خلیفه عباسی سخن چینی کرد و دلیل آن هم پذیرفته شدن نظر امام درباره قطع دست سارق بود که این امر باعث شرمندگی ابن ابی دُواد و بسیاری از فقیهان و درباریان شد. پس از تاثیر پذیری خلیفه از این سخنان قاضی، وی تصمیم به قتل امام گرفت در حالی که امام ۲۵ سال بیشتر نداشت. معتصم نیت خود را توسط منشی یکی از وزیرانش عملی ساخت و امام را مسموم کرده به قتل رساند.^[۴۵] البته برخی معتقدند که امام به وسیله ام فضل دختر مأمون مسموم شد.^[۴۶]

شیخ مفید (متوفای ۴۱۳ق) می‌گوید: «هرچند عده‌ای گفته‌اند که امام جواد(ع) با سم درگذشته است؛ اما این مطلب برای من ثابت نشده است که بتوانم بدان شهادت بدهم.» اما مسعودی (متوفای ۳۴۶ق) می‌گوید: «معتصم و جعفر بن مأمون (برادر ام الفضل همسر امام جواد) دائماً در اندیشه کشتن امام جواد(ع) بودند. با توجه به اینکه امام جواد از ام الفضل فرزندی نداشت و فرزندش علی از همسر دیگرش بود، جعفر خواهرش ام الفضل را تحریک کرد که او را مسموم نماید. بدین طریق سمی را در انگور نهادند و امام از آن خورد.» مسعودی در ادامه نوشته است که‌ام الفضل پس از آن، پشیمان شد و می‌گریست و امام او را نفرین کرد و این نفرین به وقوع پیوست و سرانجام ام الفضل به مرضی سخت مبتلا شد.^[۴۷]

فضائل و مناقب امام جواد علیه السلام

اجابت دعای امام(ع)

داوود بن قاسم می‌گوید: «روزی با حضرت جواد به باغی رفتیم. به او گفتم: «فدایت شوم! من به خوردن گل حریص هستم. دعایی درباره من بفرمایید!» (که این عادت از من دور شود) حضرت پاسخی نداد و پس از چند روز بدون مقدمه فرمود: «ای ابا هاشم! خداوند خوردن گِل را از تو دور ساخت.»، ابو هاشم گوید: «از آن روز به بعد چیزی در نزد من بدتر و مبغوض‌تر از گل نبود.»^[۴۰]

بارور شدن درخت

در سفر بازگشت امام جواد(ع) از بغداد به مدینه، گروهی از مردم برای خداحافظی، امام را تا خارج شهر بدرقه کردند، هنگام نماز مغرب به محلی که مسجد قدیمی داشت رسیدند، امام به آن مسجد رفت تا نماز بخواند، در حیاط مسجد درخت سدری بود که تا آن زمان میوه نداده بود. آن حضرت آبی خواست و در کنار آن درخت وضو گرفت و نماز را به جماعت اقامه کرد و پس از نماز سجده شکر بجا آورد. آنگاه با مردم خداحافظی کرد و رفت. فردای آن شب درخت به بار نشست و میوه خوبی داد مردم از این موضوع بسیار تعجب کردند. از مرحوم شیخ مفید نقل کرده‌اند که سالها بعد خود این درخت را دیده و از میوه آن خورده است.^[۴۱]

ارتباط امام جواد (ع) با شیعیان

امام جواد با نصب وکیلهایی در مناطق مختلف جهان اسلام، با شیعیان در ارتباط بود، اینکه چرا وی به صورت مستقیم با شیعیان در ارتباط نبود و از وکیل استفاده می‌کرد چند علت داشت، یکی اینکه امام تحت کنترل و مراقبت شدید دستگاه حاکم بود، دیگر اینکه حضرت می‌خواست برای امر غیبت زمینه سازی کند.

امام در سرزمینهای اسلامی وکیل یا وکیلهای جداگانه‌ای داشت از جمله در بغداد، کوفه، اهواز، بصره، همدان، قم، ری، سیستان و بُست.^[۳۲]

همچنین ارتباط شیعیان با امام، از طریق نامه نگاری نیز بود (ر.ک: توقیع). بسیاری از معارف و مطالبی که از آن حضرت باقی مانده، در نامه‌های وی به شیعیان مندرج است^[۳۳] شیعیان در نامه هایشان سؤالات خود را، که بیشتر در مسائل فقهی بود، طرح می‌کردند و امام به آنان پاسخ می‌داد. در اغلب موارد نام و نشان کسی که امام به او نامه نوشته، مشخص است.^[۳۴] در مواردی هم نویسنده نامه مشخص نیست.^[۳۵]

در موسوعه الامام الجواد،^[۳۶] به جز پدر و پسر امام، نام و نشان ۶۳ تن از افرادی که حضرت با آنان مکاتبه داشته، از مجموع منابع حدیثی و رجالی گرد آمده است، البته برخی از نامه‌ها در پاسخ به گروهی از شیعیان نگاشته شده است.^[۳۷]

حضرت جواد چندین نامه به کارگزاران خود در شهرهای مختلف همانند همدان و بُست نوشت و برخی از شیعیان ایران نیز به دیدار امام در مدینه رفتند، این‌ها علاوه بر دیدار‌های است که در ایام حج بین امام و شیعیان صورت می‌گرفت.^[۳۸]

برخوردامام جواد(ع) با فرقه‌ها

اهل حدیث

در عصر امام جواد(ع) نیز همانند سایر امامان فرقه‌هایی وجود داشتند و در عرصه‌های مختلف فعالیت می‌کردند و برای ترویج افکار و عقاید خود در جامعه و دور کردن شیعیان از عقاید اصیل خود تلاش می‌کردند. از جمله این فرقه‌ها اهل حدیث بودند که مجسمی مذهب بوده و خدا را جسم می‌پنداشتد. امام جواد برای حفظ کردن عقاید اصیل شیعه، ارتباط با آنها نهی کرد و فرمود که شیعیان پشت سر آنها نماز نخوانند و به آنها زکات پرداخت نکنند.^[۲۹]

واقفیه

واقفیه از دیگر فرقه‌های فعال عصر امام جواد است که بر امامت موسی بن جعفر توقف کرده و امامت امام رضا را قبول نکردند، وقتی از امام جواد درباره نماز خواندن پشت سر واقفی مذهبان سوال شد آن حضرت در جواب، شیعیان را از این کار نهی کرد.^[۳۰]

زیدیه

از گروه‌های دیگر عصر امام زیدیه است که از شیعه دوازده امامی منشعب شده بود دشمنی زیدیه با امامیه و طعن آنها به امامان سبب موضع گیری تند ائمه بویژه امام جواد در قبال آنها شد. مثلاً حضرت مصداق آیه وجوهٌ یومئذ خاشعه عاملة ناصبة را زیدیه دانسته و آنها را همردیف با ناصبیان می‌داند.^[۳۱]

مناظرات امام جوادعلیه السلام

مناظره در مجلس مامون

از مناظرات مهم امام که در زمان مأمون عباسی در بغداد صورت گرفت با فقیه دربار یعنی یحیی بن اکثم بود. بنابر برخی منابع شیعه، علت وقوع این مناظره، پیشنهاد ازدواج امام با ام فضل از سوی مأمون بود. پس از اینکه سران عباسی از قضیه مطلع شدند به پیشنهاد مأمون اعتراض کردند. مأمون برای اثبات درستی تصمیم خویش، به آنان پیشنهاد نمود تا امام جواد(ع) را بیازمایند. آنان پذیرفتند و برای آزمودن آن حضرت، جلسه مناظره‌ای ترتیب دادند.

یحیی در مناظره، نخست مسئله‌ای فقهی درباره شخص مُحرمی که حیوانی را شکار کرده مطرح ساخت. امام در پاسخ، با طرح وجوه گوناگون مسئله، از یحیی بن اکثم خواست تا بگوید منظور وی کدام وجه است. یحیی بن اکثم در جواب درماند و حاضران به حیرت افتادند. سپس خود امام، مسئله را با توجه به وجوه آن پاسخ گفت. درباریان و علمای عباسی پس از شنیدن جواب کامل امام، بر تبحر ایشان در فقه اعتراف کردند. گفته‌اند که مأمون پس از مشاهده ماجرا گفت: خدای را بر این نعمت سپاسگزارم که آنچه من اندیشیده بودم، همان شد.^[۲۵]

مناظره درباره خلفا

به نقل منابع روایی شیعه، امام جواد در مجلسی با حضور مأمون و بسیاری از فقها و درباریان، با یحیی بن اکثم درباره فضایل خلفا(ابوبکر و عمر) مناظره کرد. یحیی خطاب به امام گفت: جبرئیل از طرف خدا به رسولش گفت : از ابوبکر سوال کن، آیا او از من راضی است؟ من که از او راضی هستم، امام پاسخ داد: من منکر فضایل ابوبکر نیستم ولی کسی که این روایت را نقل کرده باید به احادیث دیگری که از پیامبر(ص) وارد شده توجه کند وآن اینکه پیامبر فرمود:هنگامی که حدیثی از طرف من به شما می‌رسد آنرا بر کتاب خدا و سنت من عرضه کنید اگر موافق با آن بود بپذیرید و اگر نبود قبول نکنید زیرا دروغ گویان و جعل کنندگان حدیث زیاد خواهند شد، سپس امام ادامه داد این حدیث با قرآن موافقت ندارد زیرا خداوند در قرآن می‌فرماید " نحن اقرب الیه من حبل الورید" یعنی ما از رگ گردن به شما نزدیکتریم، آیا خداوند از راضی بودن یا نبودن ابوبکر آگاهی نداشت که از او می‌پرسد؟ ^[۲۶]

پس از آن یحیی درباره این روایت سوال کرد " مَثَل ابی بکر و عمر فی الارض کمثل جبرئیل و میکائیل فی السماء "مَثَل ابو بکر و عمر در زمین همانند جبرئیل و میکائیل در آسمان است، امام در جواب فرمود: محتوای این روایت درست نیست زیرا جبرئیل و میکائیل همواره بندگی خدا را نموده و لحظه‌ای مرتکب گناه نشده‌اند در حالی ابو بکر و عمر که پیش از آنکه اسلام بیاورند سالهای طولانی مشرک بوده‌اند.^[۲۷]

قطع دست دزد

در زمان سکونت امام در بغداد حوادثی پیش آمد که سبب ترویج جایگاه امامت در بین مردم شد، به عنوان نمونه می‌توان به فتوای امام درباره سارق اشاره کرد. درباره اینکه دست دزد از کجا باید قطع شود بین فقهای درباری اختلاف پیش آمد؛ برخی می‌گفتند از مچ باید قطع شود و برخی دیگر بر قطع از آرنج اعتقاد داشتند. معتصم خلیفه عباسی از امام جواد خواست تا نظر خود را بیان کند. امام پس از اصرار خلیفه گفت: فقط انگشتان دزد قطع می‌شود و بقیه دست باقی می‌ماند. وی دلیل خود را آیه

وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً (ترجمه: و مساجد ویژه خداست، پس هیچ کس را با خدا مخوانید.)^{[۷۲–۱۸]}

ذکر کرد. معتصم جواب امام را پسندید و دستور داد تا انگشتان دزد را قطع کنند.^[۲۸]

حرم امام جواد(ع) و امام کاظم(ع) در کاظمین

محمد بن علی بن موسی مشهور به امام جواد(ع)، با کنیۀ ابوجعفر ثانی، امام نهم شیعیان، دهم رجب سال ۱۹۵ه‍.ق. در مدینه به دنیا آمد، ۱۷ سال امامت کرد، در ۲۵ سالگی به شهادت رسید و در کاظمین در جوار قبر جدش موسی بن جعفر به خاک سپرده شد.

پس از شهادت امام رضا(ع)، برخی از شیعیان برادرش عبدالله را امام خواندند. برخی دیگر به واقفی‌ها پیوستند،اما بیشتر شیعیان امامت امام جواد(ع) را با وجود سن کم آن حضرت پذیرفتند. در این دوران به علت محدودیت‌های ایجاد شده برای امام جواد(ع)، ارتباط او با شیعیان بیشتر از طریق وکیل انجام می گرفت.

مناظرات علمی امام جواد(ع) با عالمان دینی فرقه‌های اسلامی در مسائل کلامی همچون مقام خلفا و مسئله‌های فقهی و شرعی مانند حکم قطع دست دزد و حج از مناظرات معروف امامان(ع) است.

مناظرات علمی امام جواد (علیه السلام )

از جمله مناظرات حضرت می توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ‌ مناظره با یحیی بن اکثم
• مناظره با عموی خویش عبدلله بن موسی برای اثبات امامت خویش در نزد شیعیان
• مناظره با یحیی بن اکثم در مورد فضاپل خلفا
• مناظره با قاضی القضات معتصم در مورد قطع دست یک دزد

• ۱ مناظره برای اثبات امامت
• ۲ مناظره امام جواد (علیه اسلام) با یحیی بن اکثم
• ۳ مناظره در مورد فضائل خلفا
• ۴ مناظره با قاضی القضات معتصم در مورد قطع دست یک دزد

خلفای معاصر و ارتباط امام با آنها

پيشواى نهم در مجموع دوران امامت خود با دو خليفه عباسى يعنى «مأمون» (193 - 218) و «معتصم» (218 - 227) معاصر بوده است و هر دو نفر او را به اجبار از مدينه به بغداد احضار كردند و طبق شيوه سياسى اى كه مأمون در مورد امام رضا به كار برده بود، او را در پايتخت زير نظر قرار دادند.^[۸]

هنگامى كه مأمون بعد از شهادت امام رضا عليه السّلام در سال 204 به بغداد بازگشت، از ناحيه حضرتش اطمينان خاطر پيدا كرده بود؛ ولى اين را مى‏دانست كه شيعيان پس از امام رضا عليه السّلام، فرزند او را به امامت خواهند پذيرفت و در اين صورت خطر همچنان بر جاى خود خواهد ماند.اينك نوبت امام جواد عليه السّلام فرا رسيده بود تا به نحوى كنترل شود. مأمون براى انجام اين هدف، دختر خود را به عقد وى در آورد و او را داماد خود كرد. از همين رهگذر بود كه مأمون به راحتى مى‏توانست از طرفى امام را در كنترل خود داشته باشد و از طرف ديگر آمد و شد شيعيان و تماسهاى آنان را با آن حضرت زير نظر بگيرد.بر اساس برخى نقلها، مأمون پس از ورود به بغداد- در سال 204- بلافاصله امام جواد عليه السّلام را از مدينه به بغداد فرا خواند. ^[۹]

ماءمون در هفده رجب سال 218 هق (120) يا شعبان سال 218 هق (121) مرد و برادرش معتصم كه نام وى محمد يا ابراهيم و كينه اش ابواسحاق بود به قدرت رسيد.او كه از نظر شخصيت فردى ، هرگز همتاى برادرش ماءمون خليفه دانشمند عباسى نبود لذا هرگز تاب و ياراى مشاهده حضور فيزيكى امام نهم شيعيان جهان را نداشت تا چه رسد به اينكه بالندگى و نشاط غير قابل انكار تشيع را شاهد باشد.

همسران و فرزندان ایشان

همسران آن حضرت :حضرت سمانه خاتون سلام الله علیها و ام الفضل دختر مأمون که جاسوس در خانه حضرت بود و حضرتش را با سم به شهادت رسانيد. فرزندان ایشان :

1. امام علي النقي علیه السلام
2. ابواحمد موسي مبرقع:ايشان جد سادات رضوى است كه الحمدلله نسل فرزندان وى هنوز هم زياد هستند و بسيارى از سادات نسبشان به و ميرسد.وى اولين فرد از سادات رضوى است كه در سال 256 هق به قم وارد شد و چون همواره به روى خويش رقع (نقاب ) مى انداخت بنابراين به ايشان موسى مبرقع مى گويند.
3. حكيمه خاتون سلام الله علیها:وى از زنان نيكوكار، اهل عبادت ، تيزهوش ،بود كه در موضوع ازدواج امام حسن عسكرى عليه السلام با نرجس خاتون مادر حضرت حجت ثانى عشر رواياتى از ايشان نقل شده است.

مادر تمام این بزرگواران سمانه خاتون سلام الله علیها بوده اند.

امام جواد علیه السلام - دانشنامه‌ی اسلامی

محمد بن على بن موسى الرضا عليه السّلام نهمين پيشواى شيعيان و از برگزيدگان خدا براى هدايت مى‏ باشد.ایشان در سال 195 هجری در مدینه چشم به جهان گشودند و در آخر ذى‌قعدۀ سال ٢٢٠ هجرى توسط همسرشان ام الفضل دختر مأمون در حالی که بیش از 25 سال نداشتند و پس از 17 سال امامت، به شهادت رسیدند. آن حضرت با دو خليفه عباسى يعنى «مأمون» (193 - 218) و «معتصم» (218 - 227) معاصر بوده است

احادیث امام جواد علیه السلام

کلید واژه : احادیث امام جواد علیه السلام امام جواد علیه السلام

زندگينامه امام جواد (ع)

 امام نهم شيعيان حضرت جواد (ع ) در ۱۰ رجب سال ۱۹۵ هجری در مدینه به دنیا آمد.

نام نامي اش محمد معروف به جواد و تقی است . القاب ديگری مانند : رضی و متقی نيز داشته ، ولی تقی از همه معروفتر مي باشد . مادر گرامي اش سبيکه يا خيزران است که اين دو نام در تاريخ زندگی آن حضرت ثبت است .

امام محمد تقی (ع ) هنگام وفات پدر 8 ساله بود . پس از شهادت جانگداز حضرت رضا عليه السلام در اواخر ماه صفر سال 203ه مقام امامت به فرزند ارجمندش حضرت جوادالأئمه (ع ) انتقال يافت . مأمون خليفه عباسی که همچون ساير خلفای بنی عباس از پيشرفت معنوی و نفوذ باطنی امامان معصوم و گسترش فضايل آنها در بين مردم هراس داشت ، سعی کرد ابن الرضا را تحت مراقبت خاص خويش قرار دهد . " از اينجا بود که مأمون نخستين کاری که کرد ، دختر خويش ام الفضل را به ازدواج حضرت امام جواد (ع ) درآورد ، تا مراقبی دايمی و از درون خانه ، بر امام گمارده باشد .

رنجهای دايمی که امام جواد (ع ) از ناحيه اين مأمور خانگی برده است ، در تاريخ معروف است " . از روشهايی که مأمون در مورد حضرت رضا (ع ) به کار مي بست ، تشکيل مجالس بحث و مناظره بود . مأمون و بعد معتصم عباسی مي خواستند از اين راه - به گمان باطل خود - امام (ع ) را در تنگنا قرار دهند . در مورد فرزندش حضرت جواد (ع ) نيز چنين روشی را به کار بستند . به خصوص که در آغاز امامت هنوز سنی از عمر امام جواد (ع ) نگذشته بود . مأمون نمي دانست که مقام ولايت و امامت که موهبتی است الهی ، بستگی به کمی و زيادی سالهای عمر ندارد .